Wasze dzieci nie są waszą własnością; są synami i córkami samej mocy życia.

Khalil Gibran, Prorok

Kilkanaście lat spędziłem w szkole doświadczając na własnej skórze tradycyjnych metod nauczania, opartych na hierarchicznym modelu edukacji. W jego centrum byli nauczyciele, którzy uczyli lepiej lub gorzej różnych przedmiotów. Mam wrażenie, że taki model edukacji prowadził do przedmiotowego traktowania ucznia. Uczeń był projektem oczekiwań wielu ekspertów oświaty, nauczycieli czy rodziców, pośrednio zaangażowanych w edukację swoich pociech. W przeciwieństwie do tradycyjnych metod nauczania coaching w centrum procesu rozwoju stawia człowieka. Na ile tę metodę można zastosować w polskich szkołach?

Coaching w Polsce pojawił się pod koniec ostatniej dekady XX wieku, a w edukacji ma jeszcze krótszą historię. Jedna z definicji podaje, że coaching jest wspieraniem rozwoju osób w taki sposób, aby odkrywały one swój potencjał, osiągały obrane cele i realizowały wyzwania w różnych dziedzinach życia. Chociaż w ramach coachingu wyróżnia się wiele jego rodzajów, to proces prowadzenia coachingu w większości przypadków jest podobny. Skierowany jest on na poprawę efektywności działania w określonym obszarze życia. Tak jest również w coachingu edukacyjnym. Czym zatem jest coaching edukacyjny?

Coaching edukacyjny jest procesem mającym na celu rozwijanie kompetencji coachingowych nauczycieli, by osiągali oni lepsze efekty w procesie nauczania i wychowywania dzieci i młodzieży. Istnieje wiele badań, które potwierdzają skuteczność coachingu w edukacji. W niektórych publikacjach stwierdza się, że coaching odgrywa istotną rolę w rozwoju zawodowym nauczycieli oraz w ich relacjach z uczniami, wpływa na polepszenie wyników egzaminów uczniów, prowadzi do wzrostu odporności psychicznej uczniów,  wspiera uczniów w identyfikowaniu ich własnych sił i zasobów oraz zwiększa ich stopień zaangażowania w realizacji celów. Dzięki coachingowi uczniowie zwiększają umiejętności budowania zdrowych relacji z osobami dorosłymi, potrafią lepiej porozumiewać się z rodzicami, mają lepszy kontakt z rówieśnikami, a także zwiększają swój wpływ na własne życie (Kupaj, Krysa, 2017). Niewątpliwie coaching ma istotny wpływ na wspieranie rozwoju uczniów w szkole oraz wyrównywanie ich szans edukacyjnych. Jakich nowych kompetencji potrzebuje nauczyciel/coach, by skutecznie wspierać rozwój dzieci i młodzieży? Oto niektóre z nich:

Serdeczne porozumienie – umiejętność dostrzegania potencjału ucznia i koncentrowania się na pozytywnych aspektach relacji z nim.

Uważność i obecność – zdolność bycia w pełni świadomym, otwartym i elastycznym wobec ucznia.

Aktywne słuchanie – zainteresowanie uczniem, całościowe patrzenie na niego, wraz z całym jego życiem, doświadczeniem, wartościami i sposobem funkcjonowania.

Pytania odkrywające – zdolność zadawania pytań, które prowokują ucznia do myślenia, do zmiany punktu widzenia.

Wyrażanie uznania – chwalenie, docenianie i wyrażanie autentycznego uznania, które skłania ucznia do pozytywnego myślenia o sobie.

Wspieranie rozwoju – udzielanie pozytywnych komunikatów i wiara w to, że uczeń sam znajdzie rozwiązanie.

Umiejętności te mogą być wykorzystywane na co dzień w relacjach partnerskich na wszystkich poziomach szkoły: nauczyciel – nauczyciel, nauczyciel – uczeń, nauczyciel – rodzic, uczeń – uczeń. Niewątpliwie nauczyciele bywają przeciążeni a klasy zbyt liczne, by w sposób indywidualny traktować każdego ucznia. Krótką rozmowę coachingową można jednak przeprowadzić nawet w czasie przerwy. Jeśli w jej trakcie uczeń zostanie wysłuchany, zaakceptowany i zainspirowany, to wzrośnie jego poczucie wartości, motywacja, zmienią się jego relacje z nauczycielami, uczniami i rodzicami.

Nie od dzisiaj nauczyciele stosują w edukacji różne metody i techniki wspierania procesu nauczania i osiągania rezultatów. Jak już wspomniano jedną ze skuteczniejszych form rozwoju jest metoda coachingu edukacyjnego. Jest rzeczą oczywistą, że nie w każdej sytuacji da się zastosować coaching. Dlatego warto czasami łączyć mentoring lub tutoring z coachingiem. Trzeba jednak pamiętać o tym, że coaching nie jest zwykłą rozmową nauczyciela z uczniem, ale ma on swoją określoną strukturę. Rozmowa coachingowa prowadzona pomiędzy nauczycielem a uczniem składa się na szerszy proces coachingowy. Najbardziej znanym i najczęściej wykorzystywanym narzędziem w coachingu jest model GROW. Struktura modelu GROW może być niezwykle przydatnym narzędziem dla nauczyciela w prowadzeniu rozmowy coachigowej z uczniem. Podczas takiej rozmowy nauczyciel określa z uczniem jakie cele chce on zrealizować (Goals). A następnie pomaga uczniowi przyjrzeć się jego aktualnej sytuacji i otoczeniu (Reality). Potem pomaga uczniowi zidentyfikować dostępne opcje i formy działania (Options). W końcu koncentruje się na wyborach i decyzjach ucznia oraz jego działaniach (Will). Warto podkreślić, że rola nauczyciela/coacha w procesie coachingu jest niezwykle ważna i sprowadza się między innymi do zadawania mocnych i inspirujących pytań, które mają poruszyć ucznia, zmienić jego perspektywę, zaangażować go do działania, refleksji i kreatywności. A oto kilka propozycji pytań zgodnych z modelem GROW:

G JAK GOALS – CELE (np. Co chcesz osiągnąć? Czy osiągnięcie tego celu jest  realne? Co pomoże Ci w realizacji tego celu? Jakie korzyści przyniesie Ci osiągnięcie tego celu? Po czym poznasz, że osiągnąłeś swój cel? Co stanie się, jeśli nie osiągniesz celu? Jak osiągnięcie tego celu wpłynie na Ciebie i innych?).

R JAK REALITY – RZECZYWISTOŚĆ  (np. Jakie sprawy najbardziej Cię nurtują? Jakie podjąłeś konkretne działania? Co udało Ci się osiągnięć? Czego nie udało Ci się zrealizować? Co powinieneś zmienić? Jakie przeszkody trzeba jeszcze pokonać?  Jak Twoje działania wpływają na inne sfery życia?).

O JAK OPTIONS – OPCJE, MOŻLIWOŚCI  (np. Jakie możliwości są dla Ciebie dostępne? Jakie możesz podjąć działania? Jakie narzędzia możesz wykorzystać? Jakie są wady i zalety poszczególnych możliwości? Kto może Ci pomóc w realizacji działań? Które z rozwiązań dałoby Ci najwięcej satysfakcji?).

W JAK WILL – WYBÓR, DECYZJA  (np. Jaki będzie twój pierwszy krok? Co skłania cię do takiego wyboru? Kiedy zaczynasz działania? Jakie działania należy podjąć w kolejnych etapach? Jakie rezultaty możesz osiągnąć najszybciej? Co pomoże Ci w utrzymaniu motywacji działania? W jaki sposób zdobędziesz potrzebne wsparcie? Jakie dzięki tym działaniom osiągniesz korzyści?).

W coachingu edukacyjnym zamiast mówić uczniom, co mają robić, zachęca się ich do samodzielnego myślenia, wspierając ich w miarę potrzeb. Oznacza to dawanie sobie i innym przyzwolenia na popełnienie błędów i samodzielne wyciąganie z nich wniosków. W konsekwencji prowadzi to do zwiększanie poczucia odpowiedzialności za własne wybory i działania. I to jest jeden z powodów, dla którego warto wprowadzać metodę cochingu do systemu edukacji.

Życie dzieci i młodzieży w każdym systemie oraz funkcjonowanie samego systemu  (np. ucznia lub szkoły) może być rozumiane na wielu poziomach, które według Roberta Diltsa tworzą pewną strukturę – sześciu poziomów logicznych tworzących piramidę. Na samym szczycie tej piramidy znajduje się duchowość, a u jej podstawy znajduje się środowisko/otoczenie. W procesie coachingu edukacyjnego model sześciu poziomów logicznych może pomagać uporządkować samoświadomość ucznia, umożliwiając mu znalezienie odpowiedzi na różne pytania. Uczeń na podstawie postawionych pytań przez nauczyciela/coacha może uświadomić sobie, co jest dla niego naprawdę ważne. Może również spojrzeć na cel swojego rozwoju z różnych perspektyw. Może także usystematyzować podjęte działania na różnych poziomach swojego życia. Dlatego model poziomów logicznych Diltsa warto wykorzystać w procesie coachingu edukacyjnego, by umożliwić uczniom przeprowadzenie zmian w życiu.  Jeżeli uczeń będzie próbował dokonać zmiany na poziomie niższym, ale jego rzeczywisty problem będzie na poziomie wyższym, to zmiana nie nastąpi, bo  problem ucznia znajduje się gdzie indziej. Jeśli z kolei problem ucznia znajduje się na przykład na poziomie zachowania, to wydawać się czasami może, iż problem ten jest nie do rozwiązania. Jeśli jednak rozpatrzy się ten problem z innego poziomu logicznego, to może pojawić się nowa perspektywa i nowe rozwiązanie trudności ucznia. Ważne jest to, aby nauczyciel potrafił zadawać znaczące i inspirujące pytania uczniowi na poszczególnych poziomach logicznych, aby pomóc mu rozwinąć samoświadomość i wesprzeć go w przeprowadzeniu określonej zmiany w życiu:

Środowisko określa konteksty, w których uczeń działa, pracuje i żyje. Na tym poziomie można zadawać pytania odnoszące się do realiów życia ucznia (np. W jakiej sytuacji się znajdujesz? Z jakimi trudnościami chcesz się zmierzyć? Gdzie miała miejsce sytuacja? Kiedy to zrobisz? Z kim to zrobisz? Co chcesz zmienić w swoim środowisku? Kto może ci pomóc w zmianie?).

Zachowanie jest tym wszystkim, co jest postrzegane przez otoczenie jako życie ucznia (słowa i czyny). Na tym poziomie  można zadawać pytania odnoszące się do konkretnych czynności, które uczeń ma podjąć (np. Co w tej chwili robisz? Co potrzebujesz zrobić? Co lubisz robić? Z czego musisz zrezygnować? Co możesz zrobić, aby osiągnąć swój cel?).

Umiejętności  to poziom, na którym szuka się różnych zasobów ucznia. Na tym poziomie można zadać pytania dotyczące zasobów ucznia (np. Jakie masz zasoby? Co jest Twoją mocną stroną? Jakich umiejętności Ci brakuje? Jakie jeszcze umiejętności musisz rozwinąć? Jak poradzisz sobie z trudnościami? Z jakich umiejętności skorzystasz, aby osiągnąć cel?).

Przekonania  odnoszą się do opinii i poglądów uczniów, które uczniowie uważają za prawdziwe, choć niekoniecznie opierają się one na faktach. Na tym poziomie można zadać pytania odnoszące się do systemu wartości ucznia (np. Z jakiego powodu to robisz? Dlaczego to jest dla ciebie ważne? Które wartości są dla Ciebie ważne? Jakie przekonania mogą Ci pomóc w osiągnięciu lepszych efektów? Jakich korzyści oczekujesz po zrealizowaniu działania?).

Tożsamość  odnosi się do ról, postaw i cech osobowości, z którymi utożsamia się uczeń. Na tym poziomie można pytać się ucznia, co jest dla niego kluczowe (np. Jaka jest Twoja pasja? Co lubisz? Jak postrzegasz siebie? Kim będziesz, gdy osiągniesz cel? Co powiedzą o Tobie inni?).

Misja (duchowość)  odnosi się raczej do misji i wizji życia ucznia. Na tym poziomie można zadać pytania dotyczące jego wizji życia (np. Ku czemu zmierzasz? Po co chcesz to zrobić? Jak to wpłynie na Twoje życie? Kto skorzysta na tym, gdy zrealizujesz swój cel? ).

Wiele inicjatyw na rzecz coachingu w szkole pokazuje, że uruchamia on proces zmiany nauczycieli i uczniów oraz buduje nową kulturę w szkole. Warto szkolić kadrę dydaktyczną w przeprowadzaniu rozmów coachingowych i zachęcać do wzajemnego uczenia się. Najlepiej wprowadzać metodę coachingu na różnych poziomach struktury szkoły: coaching dla kadry zarządzającej szkołą, dla nauczycieli, dla uczniów, dla rodziców. Wiele inicjatyw na rzecz coachingu w szkole pokazuje, że uruchamia on proces zmiany nauczycieli i uczniów oraz buduje nową kulturę w społeczności szkolnej.